Przygodność mapy w globalnym świecie
anna wieczorkiewiczCzołówkę serialu animowanego z przełomu lat 60. i 70. „Bolek i Lolek wyruszają w świat” rozpoczynały kadry pokazujące kręcący się globus. Zatrzymywał go palec, wskazujący jakiś punkt – w tym momencie dzielni chłopcy przenosili się w miejsce, gdzie palec uderzył – do Australii, do Teksasu, na wyspy Polinezji…. Kiedy dzisiaj przypominam sobie ten film, który znam z dzieciństwa, nabiera on dla mnie nowego znaczenia.
Bolek i Lolek z tego serialu to post-turyści avant la lettre. Za takich pozwala ich uznać użytek, jaki czynią z globusa i ze swojej wyobraźni. Znamienny jest też obraz globu, obracającego się przed oczyma i zatrzymującego się wtedy, gdy zdecyduje o tym wola podróżnika. Te kadry streszczają w sobie przemiany, jakie dokonały się już po tym, gdy powstał ten serial.
Bohaterem mojego opowiadania nie będzie jednak globus, lecz mapa. Globus dobrze prezentował się w filmowym obrazie, pozwalał wyraźnie pokazać przypadkowość wyboru, ale ówcześni podróżnicy zabierali ze sobą mapę - użyteczną, ale nader nieporęczną płachtę zadrukowanego papieru. Taką mapę jeszcze niedawno rozkładałam w swym mieszkaniu, planując podróż, a potem raz po raz w drodze sięgałam po nią. Dziś już jej nie zabieram - moja mapa to aplikacja, którą wgrywam na tablet lub smartfona (razem ze słownikiem kraju, do którego jadę i innymi aplikacjami, które wydają mi się przydatne). Czasem dociągam mapy już w trakcie podróży – i cieszę się, że za mojego życia dokonała się ta ważna przemiana kulturowa, której efektem są „nowe mapy”.
2.
Punktem wyjścia będzie fragment książki Moniki Warneńskiej „Tam, gdzie bogowie są wiecznie młodzi”. Wydana ona została w latach 80-tych XX wieku w cyklu „Z reporterskich wędrówek” (Warneńska 1984). Warneńska opisuje swoją podróż do Nepalu. Leci samolotem:
„Lecąc do Kathmandu, porządkuję w pamięci główne wiadomości z geografii Nepalu. Kraj, który kształtem przypomina wydłużony, nieforemny prostokąt, od wschodu, zachodu i południa graniczy z Indiami […]”„Patrzę na mapę. Gór jeszcze nie widać”
Wydaje się, że, patrząc z góry, Warneńska nakłada na to, co widzi zapamiętaną mapę. Ostrość widzenia nastawia tak, że zrazu nie dostrzega krajobrazu. Kontur z mapy przenosi się na Ziemię; krajobraz kryje się za mapą, pojawia się chwilę po niej. Odpowiednie nazwy kładą się na pasmach górskich, rysunek mapy zyskuje konkretność odniesiony do widoku roztaczającego się przed podróżniczką. Stopniowo widok staje się coraz wyraźniejszy i w końcu topografia staje się estetycznie nasyconym krajobrazem:
„Głęboko w dole migoczą srebrzyście drobne, ledwie dostrzegalne wężyki rzek. Ta część doliny nosi nazwę: Terai wewnętrzny. A potem zaczynają się góry. Stalowoszare szczyty, miejscami przybierające odcień sinego filetu są tak wysokie, że chwilami zdają się podchodzić prawie pod skrzydła samolotu, oszałamiając swoim ogromem i bliskością. Są znakomicie widoczne: w słońcu rysują się wyraźnie wąwozy, źleby, uskoki – i głęboko położone doliny z połyskującymi na dnie lub na zboczach smugami rzek czy wodospadów. Nie są to jeszcze Himalaje, lecz łańcuch wzniesień zwany Mahabharat”
To oczywiście chwyt retoryczny - nie wiemy, czy autorka rzeczywiście w czasie lotu patrzyła na mapę. Ważne jest jednak, że mapę potraktowała jako pewny grunt dla stworzenia płaszczyzny porozumienia z czytelnikami. Założyła, że jej oglądanie to doświadczenie im znane, a także, że jej znajomość najlepiej wprowadzi w teren. Kryje się za tym pewna koncepcja poznawcza: poznawanie terenu wiąże się z aktualizowaniem relacji między mapą a terytorium.
3.
Ten cytat to świadectwo określonego stylu bycia w przestrzeni – pochodzi z czasów, gdy spojrzenie wprawiane było do kadrowania wycinków rzeczywistości i do kontemplacji zatrzymanych kadrów. To czasy panowania krajobrazu i mapy.
Przyjmuje się, że mapa i krajobraz wiążą się z określonymi praktykami kulturowymi. Przedstawienie krajobrazowe jest oglądane, wywoływać ma postawę estetyczną; mapa zaprasza do tego, byśmy usytuowali siebie w relacji do odwzorowanej w niej przestrzeni
Mapa i krajobraz – dowodzą socjologowie Phil Macnaghten i John Urry – to „kulturowo specyficzne strategie wizualne, które wsparły szczególny ‘zachodni’ obraz świata. Sprowadzają one złożone wielozmysłowe doświadczenie do wizualnie zakodowanych rysów, a potem organizuję je i syntetyzują w sensowną całość”. Te strategie przedstawiania pomagają ująć i zrozumieć świat, orientować się w nim, podsuwają sposoby jego interpretacji. Cytat z książki Warneńskiej mógłby być dla autorów świetnym przykładem – podróżniczka, opisując swoje doświadczenie, w modelowy sposób wykorzystuje oba ujęcia.
Autorzy piszą dalej, że mapy są emblematyczne dla nowożytnego procesu kształtowania się wizualnej abstrakcji „ujmują świat z lotu ptaka, a nie z perspektywy rzeczywistego lub wyobrażonego ludzkiego podmiotu”
W tym miejscu możemy zacząć się zastanawiać, czy stwierdzenie to wciąż pozostaje w mocy. Co jest tym „rzeczywistym lub wyobrażonym ludzkim podmiotem” w czasach, gdy już dokonała się kolonizacja świata przez Google Earth? (Na stronie Google Earth czytamy: “Google Earth lets you fly anywhere on Earth to view satellite imagery, maps, terrain, 3D buildings, from galaxies in outer space to the canyons of the ocean”, tłum. “Google Earth pozwala ci polecieć gdziekolwiek na Ziemi, by zobaczyć zdjęcia satelitarne, mapy, teren, budynki 3D, od galaktyk w kosmosie po kaniony w oceanie”.)
4.
Opisów takich jak Warneńskiej, przedstawiających zachwycający widok ujrzany z okna samolotu, jest w literaturze sporo, ale przeważnie nie pochodzą z ostatnich lat. W nowszych reportażach lot samolotem zdaje się czasem pustym; to technika translokacji z punktu A do punktu B. Jakby zniknęła gdzieś świeżość doznania, jakby ulotniły się widoki za oknem samolotu…
Kolonizacja świata, jaka dokonała się za sprawą Google Earth, odwraca symulakryczne porządki: widok błękitnych oceanów, zielono-brązowych lądów znamy z ekranów różnych urządzeń; co więcej, wchodzimy z tym widokiem w interakcje – manipulujemy nim na różne sposoby, zwiększamy i zmniejszamy lądy, obracamy glob ziemski. W jednej chwili zmienimy ten obraz w mapę dojazdową, lub każemy mu się zaprezentować z perspektywy człowieka stojącego na ziemi. Obrazy map, poddających się manipulacji, wpisują się w naszą codzienność.
Pojęcie symulakrum – w znaczeniu nadanym mu przez Jeana Baudrillarda – chwyta istotny aspekt przemian mapy. Jak wiadomo, pojęcie to odnosi się do tej sytuacji kulturowej, w której dochodzi do zatarcia granicy między światem rzeczywistym a przedstawieniem tego świata. Znaki - za sprawą których to przedstawienie powstaje - uniezależniają się od tego, co ludzie zwykli zwać „rzeczywistością” i tworzą tkankę, w której zanurzone są praktyki społeczne. Znak odsyła nie tyle do twardej rzeczywistości, ale do innych znaków; współtworzą one uniwersum odwzorowań i przekształceń. Te ostatnie stają się hiper-rzeczywiste, sprawiają wrażenie „lepszych” – dokładniejszych, wyrazistszych i lepiej przystosowanych do tego, by posługiwać się nimi i wśród nich się poruszać
5.
Mapa tradycyjna jest użyteczna dzięki temu, że operuje ograniczonym, klarownym systemem umownych znaków. Świat, który poznajemy na ekranach, w który wchodzimy po to, by rozpoznać nasze potencjalne trasy i układy przestrzenne, jest informacyjnie otwarty. Pozwala nam na wędrówkę przez różne poziomy informacji. Możemy przełączać widoki, kojarzyć je z informacjami z Internetu, zaznaczać punkty, sprawdzać trasy. Odpowiednio orientując swoją pozycję, możemy siebie uczynić centrum mapy, albo też przenieść się wirtualnie w inne miejsce, czyniąc widok mapy jednym z elementów tego przeniesienia.
Oglądając tę mapę, nie muszę przesuwać wzroku; przesuwam przez ekran mapę tak, że wędruje ona przed moimi oczami; ja zaś pozostaję w centrum swojego świata. Mapa jest potencjalnie trasą – mogę iść za kursorem na ekranie, niemalże nie rozglądając się i nie identyfikując topografii. Wskazówki są w medium, nie w przestrzeni. Mapa poprzedza teren w inny sposób niż działo się to jeszcze całkiem niedawno.
6.
Dlatego też tożsamość mapy zdaje się rozmywać - mapa to okazjonalnie wywoływana wiązka informacji odnoszących się do przestrzeni. Zawarte w niej informacje są potencjalnie gotowe na różne asocjacje – każda z nich może otworzyć mapę na inny rodzaj symbolicznych reprezentacji, a także na różnego rodzaju interakcje. Jeśli podróżnik wyśle informację o swojej lokalizacji rodzinie i przyjaciołom, otworzy sytuację na ich wirtualne współuczestnictwo w podróży. Za pomocą odpowiedniej aplikacji będzie mógł połączyć te dane z fotografiami i wpisami tekstowymi, a następnie udostępnić je wybranym osobom. Co więcej, działania takie jak zapis danych GPS, wybór fotografii, wpisywanie informacji o wrażeniach mogą pochłonąć go na tyle, że będą stanowić dużą część tego, co nazywamy „treścią podróży”. Jeśli jednocześnie uczestniczy się w świecie i układa o tym uczestnictwie narracje, przeżywanie świata okazuje się zapośredniczone przez jego reżyserski projekt.
To prawda, że opracowywanie podróży poprzez tworzenie różnych o niej przekazów (na przykład pisanie dzienników) nie jest zjawiskiem nowym; jednakże sposób, w jaki podróżnicze blogowanie wtapia się w doświadczenie i fakt, że przekaz może być odbierany przez innych niemal natychmiast po jego skomponowaniu, sprawia, że daje się tu zauważyć jakościową zmianę. Czy adresaci tych przekazów nie są też współtwórcami doświadczenia? Czy nie są również poniekąd towarzyszami podróży?
7.
Przy okazji zmienia się znaczenie „oddalenia”, „wyjazdu” – podróże dają się szeregować w zależności od stopnia, w jakim „jest się w domu”; bycie rozumiem tu jako uczestnictwo w codziennych relacjach – także za pośrednictwem mediów, niekoniecznie związane z fizyczną obecnością.
W ten sposób urządzenie mobilne staje się wehikułem podróży – a ona jest realna i wirtualna jednocześnie (podział ten traci w zasadzie sens).
Mapa – jak wspomniałam – to wiązka informacji, którą wywołujemy i którą wpisujemy w sieć informacji tworzących swoistą tkankę naszej podróży. Z drugiej jednak strony, medium (urządzenie mobilne) w swoim materialnym wymiarze uczestniczy w podróży. Dbamy o nie, chronimy przed tym, co może mu zaszkodzić, dokarmiamy je energią, raz po raz sprawdzamy, jakie informacje nam przekazuje, zlecamy mu przekazanie naszych wiadomości, prosimy o chwile rozrywki… Nie jest jednak ono czymś w rodzaju zwykłego towarzysza podróży. Staje się organem komunikacji i orientacji, dodatkową ręką, którą sięgamy po to, czego potrzebujemy – naszą hybrydyczną częścią.
8.
Pojęcie hybrydy, która łączy w sobie elementy ludzkie i nie-ludzkie używane jest dziś nierzadko w naukach humanistycznych i społecznych. Pomaga opisać kondycję różnych aktorów społecznych w świecie współczesnych
Podróżnik może stworzyć swoistą hybrydę z urządzeniem, które okazjonalnie przedstawia mu różne jakościowo informacje – w tym także mapę. Kulturowo znaczący staje się też podróżniczy gest odrzucenia hybrydycznej części siebie samego. Kiedy podróżnik decyduje, że nie bierze w drogę smartfona, lub że nie będzie zachodzić do kafejek internetowych, jedzie „dalej” - udaje się w świat nieobliczalny i niebezpieczny. Współczesna „dżungla” to teren, gdzie występuje brak ścieżek informacyjnych.
9.
Nie znaczy to oczywiście, że z przestrzeni turystycznej znikają tradycyjne odwzorowania o charakterze map. Wręcz przeciwnie - turystyczna przestrzeń jest nimi nasycona. Pojawiają się na różnych ulotkach, na tablicach informacyjnych, są nieodłączne od materiałów turystycznych. Bywają elementem krajobrazu, okazjonalnym przewodnikiem, który może nas oprowadzić po okolicy, komentarzem do oglądanych widoków. Są to mapy pośród których wędrujemy, po które sięgamy – nie poddają się hybrydyzacji takiej jak ta wskazana powyżej.
W tym miejscu pojawia się pytanie: Czy nadal możemy mówić po prostu o „czytaniu mapy”? Określenie to sugeruje jednokierunkowy przepływ informacji ze źródła wiedzy do odbiorcy. W przypadku map pojawiających się na ekranach bardziej adekwatne niż tradycyjny model komunikacji wydają się koncepcje nowsze, takie na przykład jak teoria aktora-sieci zaproponowana przez Bruno Latoura. W ujęciu Latoura aktorzy społeczni to zarówno ludzie jak i nie-ludzie, powiązani sieciowymi układami, przy czym łącza pomiędzy tymi aktorami stanowią niezbywalny element systemu. Sprawczość przypisana jest nie tylko aktorom ludzkim. (W tym kontekście wyrażenia takie jak „urządzenie nie reaguje”, „telefon nie odpowiada” nabierają nowego znaczenia.)
10.
To prawda, że jeśli przyjmiemy tę perspektywę, to określenie „czytanie mapy” okaże się ułomne także w odniesieniu do tradycyjnej mapy – wszak odnosi się ono tylko do niewielkiego fragmentu relacji, jaka tworzy się między mapą a podróżnikiem. Jak wiadomo, mapę trzeba zorientować w stosunku do terenu; przedtem jednak trzeba ją wyjąć i rozłożyć. Papierowa mapa bywa kapryśna – często ulega przedarciom, zaplamieniom, przeciera się na złożeniach (jeśli w porę dorzucimy do bagażu taśmę klejącą, poprawimy naszą interakcję z mapą). Można mapę indywidualizować, robiąc na niej różne znaki, zaznaczając własne trasy. Niektóre tradycyjne mapy są zafoliowane – wtedy ich kapryśność polega na czym innym – nie pozwalają, by tak łatwo stawiać na niej dodatkowe znaki. Tradycyjna mapa też wpływa na działania tych, którzy wchodzą z nią w interakcje. Można więc zastanawiać się nad tym, czy to tylko różnica stopnia, czy też mamy do czynienia ze zmianą jakościową.
Sądzę, że zmiana jest jakościowa, a pojęcia, które przydawały się do analizowania podróżniczego doświadczenia sprzed kolonizacji Google Earth oraz jego świadectw takich jak reportaże czy dzienniki podróży, wydają się niewystarczające do uchwycenia doświadczenia dzisiejszego, albo też domagają się modyfikacji. Dzisiejsza mapa zanurzona jest w społeczeństwie sieciowym - rozumianym według Manuela Castellsa. W społeczeństwie tym relacje ludzkie tworzone i podtrzymywane są w dużym stopniu za sprawą sieci medialnych (takich jak Internet czy telefonia komórkowa), a jego członkowie to swoiste „węzły sieci”.
11.
Oczywiście wiem, że określenie takie jak „tradycyjna mapa” jest umowne i niedokładne. Mapa, o jakiej myślę, używając tych słów (czyli odwzorowanie przestrzeni w określonej skali, przeważnie na siatce kartograficznej, zgodnie z umownymi znakami, wydrukowane na papierze), to epizod w historii mapy. Na mapach średniowiecznych porządek przedstawień miał wymiar duchowy i moralny. Nawiązywały one do historii, w ich centrum usytuowana była Jerozolima. Mapę orientowano na wschód, ku Orientowi (pamięć tego faktu zawiera się w samym wyrażeniu „orientować mapę”).
Na mapach z okresów tak zwanych odkryć geograficznych widzimy okręty, postacie, zwierzęta – ewokują opowieści o podróżach, spotkaniach, przygodach
Przemiany mapy odzwierciedlają przemiany wiedzy – zarówno w jej charakterze i sposobie krążenia jak i w różnorodnych sposobach sięgania po nią. Jej cząstki, scalane są w konkretnych praktykach użytkowania, wiązane z indywidualnym doświadczeniem – takim jak podróżowanie. Chodzi tu zarówno o podróż w świecie realnym, jak i o tę wirtualną, kiedy mapa (a raczej to, co w danej chwili jest mapą) prezentuje się post-turyście. Post-turysta nie wędruje bowiem palcem po mapie – to ona wędruje przed jego oczami. (Dlatego między innymi obraz z Bolkiem, Lolkiem i obracającym się globusem uznałam za prefigurację zjawisk post-turystycznych).
Mapa staje się bytem przygodnym. W filozoficznym tego słowa znaczeniu przygodność oznacza niekonieczność istnienia czegoś. Byt przygodny nie zawiera w sobie racji swojego istnienia; ma charakter czasowy – kiedyś się zaczyna i kiedyś kończy. Taka wydaje się natura mapy, która pojawia się na ekranie i znika, która może mieć różne kontynuacje w kolejnych wiązkach informacji.
Baudrillard, J (1996) Precesja symulakrów, [w:] Postmodernizm. Antologia przekładów, red. R. Nycz, Kraków Wydawnictwo Baran i Suszczyński.
Castells, M. (2013) Społeczeństwo sieci, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Certeau de, M. (2008) Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Eco, U. (1998), Podróż do hiperrealności, [w:] Semiologia życia codziennego, Warszawa: Czytelnik.
Frydryczak, B. (2013) Krajobraz. Od estetyki the picturesque do doświadczenia topograficznego, Poznań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Haraway, D. (1998), Manifest cyborga, “Magazyn Sztuki”, 17, s. 206 – 213.
Latour, B (2011) Nigdy nie byliśmy nowocześni. Studium z antropologii symetrycznej, Warszawa, Oficyna Naukowa.
Macnaghten, Ph., Urry, J. (2005) Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Warneńska, M. (1984) Tam, gdzie bogowie są wiecznie młodzi, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza.
Wieczorkiewicz, A. (2014) Odzyskiwane miejsca podróży, Kultura Współczesna nr 3.
Rok publikacji: 2015
Pobierz PDF
Poprzedni esej
Następny esej
komentarze:
Nikt jeszcze tego nie skomentował, bądź pierwszy!